Buderus DÖKME DİLİMLİ KALORİFER KAZANLARI DOĞAL GAZVE sıvı VAKiT • Batı Alman malı • Uzun Ömür (30 yıl) • % 92 ısıl verim • Verim farkıyla 3 yılda kesin amort • 43.000 -,. 840.000 Kcal/h, 7 özel tip • Üstün teknolo • Emniyet • Küçük boyut • Mobilya şıklığı • Şık ko • Termostat, termometre, şalter hepsi üstünde • Bol • Türkiye'ye yayılmış servis • Kazan dilimlerinin ve montajı fiata dahildir. �BELGELİ TEK DÖKÜM KAZAN Merkez: Barbaros Bulvarı, Marmara Apt. No. 38/1 Balmumcu • İSTANBUL ls'ISAN TŞ ue bl . e1: 7A2n k5a3r a0A0s/f a1 0l l ı Hü za le•r i , OFnauxr. S1o�k6: N1 1o . 3146 TK oe l ş. 3u 2y5o l8 u0, 6 1K/a4d Hı ak öt y• F•a xİ .S T3 2A5N8B0 U6 L5 ISITMA ve KLİMA SANAYİİ A.Ş. ANKARA iniba1 Bürosu • Tel. 309 08 eo ◄ ÖZEL KAT KALORİFERİ VE BOYLER Kat Kaloriferi 18.000-,. 37.000 Boyler Kapasitesi: 420 -,. 14.000 lt/h.
KLI ER IK® % 100 Sızdırmazlık • Emniyet • Kalite Doğal Gaz tesisatları için üretmekte olduğumuz vanalar "ÖZEL SIZDIRMAZLIK SİSTEMLİ" Çelik Döküm Ballostar Küresel Vanalardır. Ölçüler: 15-200 mm (1/2"-8") Bağlantılar: Flanşlı, Dişli veya· Soketli YAKACIK MAKİNE FABRİKASI DÖKÜM VALF, SANAYİ VE TİCARET A.Ş. •MERKEZ Kemeraltı Cad. Bankalar Han K.5 80030 Karaköy-İst. Tel: 151 02 96 (4 Hat) Telx: 25304 ymf tr Fax: 149 34 42 •FABRİKA: Ankara Asfaltı Üstü Kartal-İST. Tel: 377 09 95-96 Fax: 377 28 62 •MAĞAZA: Necatibey Cad. Karantina Sok. No: 7 Karaköy-İST. Tel: 144 33 71-151 18 23 •ANKARA Tel: 230 23 75-230 46 36 •İZMİR Tel: 14 68 52 ,. ADANA Tel: 19 22 69 •BURSA Tel: 60 31 87 • once � •:sıı 11 -1 '' •• �� V
Dogal Gaz ULUSLARARASI ENERJi TEKNOLOJi ve TESiSAT DERGiSi 8000 TL. EKiM 1990 il!] NATURAL GAS INTERNAT,0NAL ENERGY TECHNOLOGY AND INSTALLATIONS MAGAZiNE 9 HABERLER News 10 BOTAŞ'tan haberler News from BOTAŞ 14 İGDAŞ'daı_ı haberler News from IGDAŞ 15 EGO'dan haberler News from EGO 17 BUHAR KAZANLARINDA DOĞAL GAZA DÖNÜŞÜM SORUNLAR! (Kemal ONAT) Problems in steam boilers concerning conversion of natura/ gas. 22 FUEL OİL'DEN DOĞAL GAZ'A... DOĞAL GAZ'DA NEREYE? (Cüneyt VARDAR) From fuel oil to natura/ gas... To where at natura/ gas? 28 ENDÜSTRİYEL TESİSLERDE DOĞAL GAZA DÖNÜŞÜM (Sabih COŞKUNCU) Natura/ gas conversion in industrial plants. 34 KONUTLARDA DOĞAL GAZ İÇ TESİSAT HESABI (Rüknettin KÜÇÜKÇALI) Natura! gas installation ca!culations far residential buildings. 38 KONUTLARDAKİ GAZ SAYAÇLARI VE STANDARDİZASYONU (Fahir DALDAL) Some metrology and standardization questions in the residental gas meters. 42 YAKACAK VE YAKMA HAVASI İÇİN DOĞRUSAL KONTROL SİSTEMİ (Ertuğrul DARCAN) Linearized control system far fuel and combustion air. 46 DOĞAL GAZDA KALİTE TESCİLİ VE TEKNOLOJİK HİZMETLER ôualty assurance and technologica/ services, a/ong with the instruction of natura/ gas as a major energy source. Sahibi ve Yazı işleri Md. Tanıtım A.Ş. adına Founder and Editor in Chief on behalf of Tanıtım A.Ş. Süleyman BULAK Yayın Danışma Kurulu Editorial Board of Advisers Prof. Dr. Cahit ÖZGÜR (İT.Ü. Enerji Bilimleri ve Teknolojisi Uyg.-Ar. Merkezi Md.) Prof Dr. Eralp ÖZIL (M.Ü. Yeni Teknolojiler Ar. Ge. Mrk. Bşk.) Prof. Dr. Doğan ÖZGÜR (Y.Ü. Makina Müh. Bölümü Bşk.) Prof. Dr. Mustafa DORUK (O.D.T.Ü. Ö!'.)ret i m Üyesi) Prof. Dr. Osman F. GENCELi (iT.Ü. Makina Fak. Öğretim Üyes i ) Dr. Emre AKSAN (BÜ Ö!'.)retim Üyesi) Prof. Dr. Kenan MORTAN Mustafa ARAL (M.M.O İstanbul Şubesi) Herman MINASYAN (ALARKO Do('jal Gaz Konsors i yumu Proje Md.) Tansu USLU (ALARKO-ALMÜT Dış Tic. Gr. Bşk.) Rezzan ÖZSARFATI (ALARl<O-ALMÜT Dış Tic. Gr. Bşk. Yrd.) Özkan AĞIŞ (ENKA A. Ş. Gn. Md. Yrd.) Güven GÜNDOĞ (ENKA A.Ş. Hamitabat Proje Md.) Cüneyt VARDAR (EMSA A.Ş.) Erol BAYRAMCI (KUTLUTAŞ A.Ş. Ambarlı Proje Md.) Kıvanç SUNMAN (TOKAR A.Ş. İş Geliştirme Md ) Muhittin TEKMAN (TÜRI< DEMİRDÖKÜM FAB. AŞ.) Duran ÖNDER (ÖNDER L.T.D.) Ömer OĞUZ (FERROLI LTD.) Çetin Ş. KILIÇ (BAYMAK GAZ TEKNİĞİ A.Ş. Proje Md.) Eren S. INÖNÜ (GÖKÇE BRÜLÖR ve iSi A.Ş. Gnl Koord.) Dizgi/Tertip/Basım TEKNOGRAFIK Alayköşkü Cad. Şengül Hamam Sok. Alemdar lşhanı No: 109/110/114 Tel: 511 15 93-513 27 03 YEÖDNIETTOiRMI AMLEORFKFEIZCIE/ E: X E C U T I V E Tarnlım A.Ş. Büyükdere Cad. 59/8 Mecıdıyeköy (80310) lstanbul Tel: 175 83 59-174 91 32 Fax: 175 83 59. Telex: 26869 ssgx Ankara Tems ılcısi Alı KARAALI Tel: (4) 131 9889 © Doğal Gaz'da yayınlanan yazı ve çizimlerin her hakkı mahfuzdur, izin alınmadan, kaynak gösterilerek de olsa iktibas edilemez. Fiya\ı: 8.000 TL. Single copy prıce: Europe S 3.75 (Posıage ıncluded) Overseas S 5- (Posıage ıncluded) Yıllık abone: 40.000 TL. Annual subscr i pt ı ons: Europe: S1 5 - Overseas : S 20· 1 1 ' '
GÖKCEI Doğal gaz brülörlerı En az yakıt, en yüksek randıman, en garantili ısınma! GÖKÇE• CUENOD GÖKÇE• CUENOD GÖKÇE•CUENOD • lbrülörlerl ekonomiktir, lbrülörleri emniyetlldlr, genlt lblr servis tetkllatına randımanı yüksektir. kullanımı kolaydır. sahiptir, lbrülörlerln Tam otomatik basınçlı püskürtme Y üksek karşı basınçta güvenle !bakımı kolaydır. sistemiyle çalışır. özel AGP ç�lışan fana sahiptir. GÖK,■ Brülör 20 yıllık üretim sistemi ile optimum hava-gaz Tum fonksiyonları tam otomatik tecrubesının yanı sıra çok geıışmlş karışımına sahiptir. Düşük ıyonızasyon k!:)ntroı sıstemı ile servis teşkilatına çab0 ukvegüvenıı aoğal gaz sarfiyatı ile en yüksek denetlenır.Alumınyu��an ımaı hizmet veren yetişmiş servis randımanlı yanma sağlar. edilmiş aerodinamik govde 1 1 hl ti sayesinde gürültüsüz çalışır. e eman arına sa P r. Dikkat: Teknik heyetimiz talepler üzerine firmaları ziyarete başlamıştır. Çağırın sızıerıe de görüşelim. imalat MAKINA TESiSAT ve TiCARET A.Ş. BRÜLÖR ve ısı SANAYi TlcARET A.Ş. Necatlbey Cad. No. 18 Karaköy/lSTANBUL Davutpaşa Cad. Serçekale Sok. P.K.837 Karaköy • Fax, 143 37 82 No. 11 Topkapı/lSTANBUL Tel, 152 44 00 (5 HAT) Tel, 567 20 07 • 567 20 13 - - ' .. � GOKÇE
DOĞALGAZ TESİSLERİ, YAKMA SİSTEMLERİ CİHAZ ve ARMATÜRLER PROJE - DANIŞMANLIK - TAAHHÜT İZMİT STOKTAN CİHAZ TESLİMİ Kromschröder Türkiye Temsilcisi ÖNDER Ltd. Şti. AS ak nb aa ny ik Fİ şı rhı nalna ır ı K- . 4G aİ zzmTi te/ Kk nOoCl oAj iEs iL İ Tel: (21) 11 7797 - 14 17 55 Fax: (21) 14 17 55 a önder kromf. schrocier
• ELSTER Türbinmetreler • Körüklü Sayaçlar • İkinci Ölçümler İçin Quantometreler • Mekanik ve Elektronik Basınç ve Sıcaklık Düzelticiler. ENDÜSTRİYEL ELEKTRONiK SANAYii A.$. MERKEZ BÜRO: Fahri Gizden Sk. 4/3 Gayrettepe-İ stanbulTel:167 08 13 -166 18 35 Fax: 172 24 42 Tlx: 28265 eede tr. FABRiKA: Dilovası, Gebze-Kocaeli Tel: 9/199/450 11 n
DO�AL GAZDA GARANTİ DOMEGAZ ;yi kazan... ORET1CI FIRl\ı1A DAĞmcı FIRl\ı1A YlLDIRIMLAR KAZAN VE MAKINA SANAYii LTD. ŞTI. DOMER DOĞAL GN. DôNÜŞÜM MERKEZi LTD. Şli. Zeytinlik Moh. Fahri Kcırulurk Cad. Gür Han Kot:1 No: 60-61 BokırkOy/lSTANBUL/TURKEY Zeytinlik Moh. Fahri Kcırulurk Cad. GürHan Kot:2 No:69 Bakırkôy/lSTANBUL/TUR Tel: 90-1-583 16 70 (3 Hat) Fox: 90-1-572 63 35 Tel: 90-1-572 63 36 Fax: 90�1-572 63 35
• • \J DUNYA'NIN D�V _ŞEHiRLERi DOGAL �AZA SCHLUMBERGER iLE "MERHABA" DEDiLER. Schlumberger Basınç Düşürme ve Ölçme istasyonları şimdi Türkiye'de. 1 Teknik Özellikler Minimum Gazal Gaz Aletleri A.Ş. Büyükdere Cad. 145 Aygaz Han Kat: 4 ZincirliKuyu 80300 İstanbul Tel : 175 37 70 Tlfx : 166 08 98 Tlx : 28220 suns tr Maximum , Dünyaca ünlü Schlumberger ' .. asınç Düşürme ve Olçme asyonları Fransız teknolojisinin . bir ürünüdür. Bir çok � ülkede şehirlerin, fabrikaların ve organize sanayi bölgelerinin doğal gaz dolaşım sistemlerinde basınç düşürme ve ölçme istasyonu olarak kullanılmaktadır. Gazın çıkış basınç aralığını 6 mbar'dan 100 bar'a kadar dilediğiniz düzeyde regülasyonunu sağlayan Schlumberger Basınç Düşürme ve Ölçme istasyonları, Gazal güvencesiyle sunulmaktadır. •Tek veya çift hatlı • Sayaç ve/veya basınç by-pass devreli • Uzaktan okuma, kontrol ve düzeltime yönelik elektronik enstrümantasyon.
ARTIK BRÜLÖRDE DE ■ 11 11 il ■ DEMIRDOKUM GUVENI DEMİRDÖKÜM TECRÜBESİ VAR! <t) Demirdöküm® ELco Gaz ve Çift Yakıtlı Brülörler Doğalgaz, LPG ve sıvı yakıtlı brülörlerde, üstün teknolojili ürünler sunan ELCO lirması Avrupa'nın 1 numaralı lirması durumundadır. 11-29,500 KW kapasiteleri arasında her güce cevap verecek tipleri vardır. ELCO brülörleri, çok geniş kullanım aralıklarında bile sağladığı yüksek verim sayesinde mavi melek (blue-angel) belgesini alabilmiş başta gelen nadir firmalardan biridir. ELCO brülörleri, ülkemizde Demirdöküm'den yurt çapında yaygın servis hizmeti ve yedek parça güvencesiyle sunulmaktadır. Demirdöküm / ELCO brülörlerinin öncesindeki gaz yolu armatürlerinde, dünyanın en seçkin üretici firmalarının cihazları kullanılmaktadır. Tesisinizdeki buhar kazanları, lırınlar ve diğer yakma üniteleri için ister sadece doğalgaz, isterseniz çitt yakıt (doğalgaz + sıvı yakıt) yakabilen brülörler mevcuttur. Kullanım kapasitelerine göre tek ve iki kademeli üretilmekte, kademesiz/oransal tiplerinde ise geniş oran aralığı sayesinde daha !azla yakıt tasarrulu sağlanmaktadır. Kayar kelepçeli flanşı sayesinde her türlü kazana kolay ve sorunsuz montaj imkanı sağlanmıştır. DOĞALGAZve iSi DANIŞMA MERKEZLERİMİZCE FABRİKALARIN DOĞALGAZ DÖNÜŞÜMÖNFİZİBİLİTE ETÜDLERİ (t) ÜCRETSİZ HAZIRLANARAK TEKLİFVERİLMEKTE DİR. Arçelik/ Çayırova-Eskişehir, İzocam, Demirdöküm/ Bozüyük Demirdöküm ® tesisler i nde Oemirdöküm/ELCO doğalgaz brülörleri kullanılmaktadır. � s Doğal Gaz ve ısı Danışma Merkezleri İstanbul Mürbasan Sok. Koza iş Merkezi C B l ok Kat 1112 Balmumcu-istanbul Tel 175 36 66 (10 Hat) �Koç İstanbul Kartaltepe incirli Cad. Yeşilada Sok. Adile Halit Apt. Bakırköy- l stanbul 542 00 08 Ankara Cinnah Caddesi 1/B Kavaklıdere-Ankara Tel: 167 87 78 Bursa Ahıret Hamdı Tanpınar Cad. No 5/A Bursa Tel: 23 10 99 "Türkiye'nin tercihi" İzmir 861. Sokak Jul Han No: 72 Kat 6/602 Konak-İzmir Tel 19 6033 Samsun Cumhur i yet Meydanı Cumhuriyet lşhanı No 1/8 Tel 15 10 52
Doğal Gaz İç Tesisat Yönetmeliği ve Teknik Şartnamesi hazırlanıyor Natura/ Gas lnternal Piping Specifications are Being Prepared Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nca hazırlanan "Doğal Gaz İç Tesisat Yönetmeliği ve Teknik Şartnamesi" üzerinde 20-24 Eylül 1990 tarihlerinde görüşmeler yapıldı. Ankara'da Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nda yapılan görüşmelere TSE, BOTAŞ, EGO, İGDAŞ, T.M.M.O.B., M.M.O., yetkilileri katılarak, taslak üzerindeki sözlü ve yazılı görüşmelerini ilettiler. İdari hükümler içeren maddeler üzerinde katılımcılar değişik görüşler öne sürdüler. Özellikle, doğal gaz projelerinin düzenlenmesinde hangi tür mühendislerin (Kimya veya Makina) yetkili kılınacağı konusunda ortak bir görüş saptanamadığından bu konudaki kararın Enerji veTabii Kaynaklar Bakanlığı'nın belirlemesi kararlaştırıldı. Tüm çalışmaların en geç birbuçuk-iki ay içinde tamamlanarak, yönetmeliğin ele bu süre sonunda yayınlanması belirleneli. Söz konusu yönetmelik, genellikle, genel idari ve teknik hükümleri içerecektir. Ancak, İGDAŞ, EGO vb. işletmeden sorumlu kuruluşların şebekelerin teknik özeliklerine göre düzenledikleri ve düzenleyecekleri "Teknik Şartname'ler ve Uygulama Kuralları" da geçerliliğini koruyacaktır. TELEFON NUMARALARIMIZ DEĞ İ ŞT İ . LÜTFEN NOT EDER MİSİNİZ! TEl: (1) 175 83 59 = (1) 174 91 32 FAX: (1) 175 83 59 9
10 Yıllık Sözleşme Miktarı BOTAŞ_'tan haberler News/rom BOTAŞ. SINAİ MÜŞTERİLERE UYGULANACAK OLAN DOĞAL GAZ SATIŞ TARİFESİ (KDV Hariç) Kesintili Satış Fiyatı PROSES Kesintisiz Satış Fiyatı BUHAR Sm3 /yıl TUkWh TL/Sm3 TL/kWh TL/Sm3 TL/kWh TL/Sm3 300.000 - 1.000.000 1.000.001 - 5.000.000 5.000.001 - 15.000.000 15.000.001 - 50.000.000 50.000.001 -100.000.000 33.95 33.09 30.46 29.63 29. 19 361 352 324 315 310 36.14 384 35.03 35.03 372 33.95 32.88 350 31.76 32.00 340 30.71 31. 15 331 29.85 SINAİ TÜKETİCİLERİN DOĞAL GAZI ELEKTRİK ÜRETİMİNDE KULLANMALARI HALİNDE UYGULANACAK OLAN TARİFE (KDV Hariç) Yıllık Sözleşme Miktarı Sm3 /yıl 300.000 - 1.000.000 1.000.001 - 5.000.000 5.000.001 - 15.000.000 15.000.001 - 50.000.000 50.000.001 -100.000.000 Kesintili Satış Fiyatı TL/kWh TL/Sm3 37.55 36.44 33.76 32.79 32.40 399 387 359 349 344 Not: 1) Bu fiyatlara % 5 KDV ilave edilecektir. Kesintisiz Satış Fiyatı TL/kWh TL/Sm3 39.84 38.71 36.20 35.28 34.31 423 411 385 375 365 2) 1 Sm5 : 15 °C ve 1.01325 bar mutlak basınçtaki 1 m3 gazın hacmine tekabül eder. 372 361 338 326 317 3) Kesintili müşteriler, sistem gerektirdiği zaımn BOTAŞ tarafından önceden haber verilerek gaz arzı kesilebilen müşterilerdir. Kesintili satış fiyatı 6 haftalık kesinti süresine göre hesaplanmıştır. 4) Kesintili veya kesintisiz tarifeyi seçmek müşterinin isteğine bağlıdır. 5) Fiyatlandırmada doğal gazın 9155 kcal/Smı olan üst ısıl değeri esas alınmıştır. 6) Müşteriler tesislerine talep ettikleri azami saatlik çekişin her 1 m11 ü için aylık 750 TL. sabit hizmet ücreti öderler. 7) 13u fiyatlar 01.10.1990 - 31.12.1990 tarihleri arasında geçerlidir.
BOTAŞ'la sözleşme yapan firmaların son listesi açıklandı. List of companies which signed a contract with BOT AŞ MÜŞTERİNİN ADI İNSA SÜMERBANK HOLDİNG ŞİŞECAM (Çerçeve ani.) NUH ÇİMENTO (Çerçeve ani.) NUH ÇİMENTO (Çerçeve ani.) PROFİLO GÜMÜŞSUYU BURSA O S B LEVER-İŞ TÜRK HENKEL BORUSAN ASLAN ÇİMENTO AK ÇİMENTO MODERN KARTON BASF-SÜMERBANK VİTRA TOPRAK HOLDİNG (Çerçeve ani.) TOPRAK HOLDİNG (Çerçeve ani.) KOÇ HOLDİNG (Çerçeve ani.) KOÇ HOLDİNG (Çerçeve ani.) KOÇ HOLDİNG (Çerçeve ani.) KOÇ HOLDİNG (Çerçeve ani.) ÇİTOSAN (Çerçeve ani.) ÇOLAKOĞLU HASTEKS SÖĞÜT SERAMİK SORMAŞ ESKİŞEHİR O S B BURSA ÇİMENTO OLMUKSA ASİL ÇELİK YILDIZ TEKSTİL AROMA AKKÖK (Çerı,,-:..ıe ani.) İPEK KAĞIT TESİSİN ADI VE YERİ İnsa/AMBARLI Sungipek/GEMLİK Çayırova Cam/ÇAYIROVA Nuh Çimento/HEREKE Nuh Kireç/HEREKE Profilo/ÇERKEZKÖY Gümüşsuyu/ÇERKEZKÖY O S B/BURSA Lever-İş/Dİ LOVASI Türk Henkel/ÇAYIROVA Borusan/GEMLİK Aslan/DARICA Akçimento/İSTANBUL Modern Karton/ÇORLU Basf/DİLOVASI Vitra/BOZÜYÜ K Toprak Seniteri/BOZÜYÜK Toprak Kağıt/BOZÜYÜK İzocam/DİLOVASI Demirdöküm/BOZÜYÜK Tofaş/BURSA Arçelik/ÇAYIROVA Bozüyük Seramik/BOZÜYÜK Çolakoğlu/DİLOVASI Hasteks/ÇERKEZKÖY Söğüt Seramik/SÖĞÜT Sarmaş/SÖĞÜT O.S.B./ESKİŞEHİR B.Çimento/BURSA Olmuksa/DİLOVASI Asil Çelik/ORHANGAZİ Yıldız Teks./GÜRSU Aroma/GÜRSU Aksa/YALOVA İpek Kağıt/KARAMÜRSEL 11
12 AKKÖK (Çerçeve ani.) AKKÖK (Çerçeve ani.) YARDIMCI PETROKİMY A ÇİTOSAN (Çerçeve ani.) ESKİŞEHİR ÇİMENTO SÖNMEZ A.S.F. YALOVA ELYAF ECE TEKSTİL KOÇ HOLDİNG (Çerçeve ani.) ARTEMA BP PETROLLERİ ARMASAN KALE SERAMİK YÜNSA HALISER AKAY TEKSTİL TEMTAŞ ÇETİN TEKSTİL ECZACIBAŞI SERAMİK NARİN MENSUCAT YESCOLOR BEYBO BOYA BURBEST TOROS V.S.B. SARKUYSAN DOĞAL GAZIN YERALTINDA DEPOLANMASI Bilindiği gibigerek şehirleri ısıtmak gerekse endüstriyel amaçlı olarak kullanmak için 1986 yılında SSCB'den doğal gaz ithalatına başlanmıştır. Doğal gaz arz kaynaklarını çeşitlendirmek amacıyla 14 Nisan 1988'de Cezayir ile sıvılaştırılmış doğal gaz ithalatı anlaşması yapılmıştır. Cezayir gazı Türkiye doğal gaz sisteminde 1992 yılından itibaren kullanılacaktır ve bu gazı sisteme entegre edecek terminal inşaatı devanı etmektedir. Bunun yanısıra hükümetimiz Libya, İran ve Katar'dan doğal gaz alımına yönelik ön temaslarını sürdürmekte olup komı detaylı olarak etüd edilmektedir. Bir taraftan doğal gazın belirli periyotlarda belirli miktarlarda satın alınmasının anlaşmalarla tespit edilmiş olması ve diğer taraftan gaz talebinin yıl içerisinde mevsimlik, günlük ve saatlik dalgalanmalar gösteriyor olması, talebin karşıAksu/ÇERKEZKÖY Dinarsu/ÇERKEZKÖY Yarpet/YARIMCA Yarımca Pors./YARIMCA Eskişehir Çimento/ESKİŞEHİR Sönmez AS.F./Demirtaş Yalova Elyaf/YALOVA Ece Tekstil/KESTEL Döktaş/ORHANGAZİ Artema/BOZÜYÜK BP Petrolleri/GEMLİK Armasan/BOZÜYÜK Kale Seramik/ÇAN Yünsa/ÇERKEZKÖY Halıser/BOZÖYÜK Akay Tekstil/BURSA Temtaş/ÇERKEZKÖY Çetin Tekstil/ÇERKEZKÖY Eczacıbaşı Seramik/BOZÖYÜK Narin/ÇERKEZKÖY Yescolor/ÇORLU Beybo/ÇORLU Burbest/BURSA Toros/BURSA V.S.B./ALTINOVA Sarkuysan/G EBZE !anmasında esneklikleri belirli ölçüde ortadan kaldırmaktadır. Doğal gazın alternatif yakıt olarak tercih edilebi lir özeliklere sahip olması sebebiyle, kullanımı ela giderek yaygınlaşacaktır. Gaz müşterisi olan her yeni abone, gaz sistemine kazandırdığı olumlu katkının yanı sıra, yıl içerisinde gaz çekişincleki mevsimlik, günlük ve saatlik düzensizlikleri artırmakta ve somıç olarak doğal gazın depolanması gerekliliğini beraberinde getirmektedir. Doğal gaz kullanan tüm ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de talepde görülen bu düzensizliklere cevap verebilmek için çeşitli tedbirler alınmakta ve alternatif projeler etücl edilmektedir. BOTAŞ bu konuda ilk araştırmayı 1986 yılında yaptırmıştır. Bu çalışına Malkoçlar-Ankara mevcut doğal gaz iletim hattı güzergahında yer alan müşteri guruplarının talep potansiyeli dikkate alınarak geliştirilmiştir. Çalışmadan elde edilen neticede, İstanbul, İzmit, Bursa,EskişehirveAnkara şehirlerinin talebinde görülen mevsimlik,
günlük ve saatlik pik taleplerin Marmara Bölgesinde inşa edilecek bir LNG terminali ile karşılanabileceği ortaya çıkmıştır. Bu neticeye göre 1990 yılında LNG terminali inşaatına bağlanmıştır. Aynı çalışma 1989 Eylül ayında kapsamı genişletilerek revize ettirilmiştir. Söz konusu çalışmada, halihazırda temel mühendislik çalışmaları yapılmakta olan doğal gaz ana iletim hattının Ege, Karadeniz ve Çukurova'ya uzatılması- projeleri de dikkate alınarak doğal gaz sisteminin depo ihtiyacının belirlenmesi ve ideal depo yerinin tespiti çalışmaları yapılmıştır. -Bu çalışmadan elde edilen neticeler aşağıda özetlenmiştir. Depolama ihtiyacı daha çok şehirlerin ısıtılmasıyla gündeme gelmektedir. Şehirlerin ısınma amacıyla taahhüt edilen gazı kullanmaları ancak 1992-1996 yıllarına isabet etmektedir. Yani pik dönemlerdeki ilave talebi karşılayabilmek için depo kullanımı ihtiyacı 1996 yılından sonra olabilecektir. -Marmara ereğlisinde inşa edilmekte olan LNG terminali 1992 yılından itibaren İstanbul ve Ankara illerinin daha sonra ela Bursa, Eskişehir ve izmit'in neden olacağı pik yükleri karşılamada bir ölçüde depo görevi yapacaktır. LNG ithalatı ile ilgili anlaşmada yaz-kış dengesikurularak bu imkan bir nisbette yaratılmıştır. -Marmara Bölgesindeki kullanıcıların bir bölümünün kesintili müşteri olması yeraltı depo tesisinin öncelikle iç Anadolu Bölgesinde yapılması tercihini doğurmaktadır. Gelecekte inşası planlanan Çukurova, Ege ve Karadeniz iletim hatlarının devreye alınması ile pik tüketime sebep olan talebin % 461s1 Orta Anadolu Bölgesinde yoğunlaşacaktır. Bu nedenlerle, doğal gaz kullanıcılarına sürekli gaz sunumunun sağlanabilmesi için gaz sisteminin büyük ölçekli birdepo tesisine ihtiyacı olduğu görüşü kesinlik kazanmış olup Orta Anadolu Bölgesinde yeraltı depolama tesisi kurulması hem pik tüketimleri karşılamamada güvenlik hem ele ekonomik avantaj yaratacaktır. Bu sebeple; BOTAŞ 1988yılından beri doğalgazınyeraltıncla büyük ölçeklerde poroz ortamlarda (tüketilmiş gaz ve petrol sahalarında, akiferlerde) ve tuz mağaralarında depolanabilirliğinin araştırılmasına yönelik jeolojik etüdleri sürdürmektedir. Trakya Bölgesinde yapılan çalışmalarda doğal gazın yer altında depolanmasına uygun porosite, perıneabiliteye sahip jeolojik yapılara henüz rastlanılamamıştır. Tuz Gölü havzasında TPAO'nun yapmış olduğu jeolojik araştırmalar ve sondajlardan büyük tuz kütlelerinin olduğu bilinmektedir. Bu tuz kütlelerinden Konya ovasının doğu uzantısında Tuz Gölü güneyinde, Sultanhanı yöresinde bulunan tuz kütleleri yeraltı depolaması açısından potansiyeli en yüksek yer olarak tespit edilmiş ve bölgedeki jeolojik çalışmalara devam edilmektedir. BOTAŞ tarafından şimdiye kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu belirlenen potansiyel yerlerde (Trakya Bölgesi, Tuz Gölü Havzası) depolama olanaklarınını kesin olarak belirlenebilmesi için jeolojik araştırmalara devam edilmesi planlanmıştır. 13
14 iGDAŞ'dan haberler News [rom İGDA:;,' PROJE: İstanbul doğal gaz şebekesi yapımı hızla devam etmektedir. Eylül 90 sonu itibarıyle; Döşenen çelik boru Döşenen polietilen boru : 172 kın : 677 km 849 kın 7 Adet bölge regülatörü monte edilmiştir. Basınç testlerinin yapımı sürmektedir. PAZARLAMA Konutlara gaz bağlayabilmek üzere servis hatlarının satışına ve abonelik sözleşmelerinin yapılmasına devam edilmektedir. Binalara servis hattı bağlanabilmesi için aşağıdaki hususların yerine getirilmesi gerekmektedir. • Servis hattı ücreti banka makbuzu, • Binada doğal gaz kullanma arzusunu gösterir kat malikleri kararı, • Bina bilgi formu. Servis hattı bağlantı ücreti beher daire başına 350 000.-TL olup, topluca ödenecektir. Binalarda daire sayısı lü'dan az ise 3 500 000.-TL alınacaktır. Servis hattı ücreti yarısı peşin, diğer yarısı bağlantı yapıldığında olmak üzere İGDAŞ'ın banka hesaplarına yatırılacaktır. İGDAŞ satış mühendisleri doğal gaz kullanmak isteyen sanayi kuruluşlarıyla ön abonelik sözleşmesi imzalamak üzere ziyaretlerine başlamıştır. EĞİTİM Doğal gaz tesisatlarıyla ilgili iGDAŞ seminerlerine katılacak Makina Mühendisleri Ekim 1990 ayının son haftasından başlayarak gruplar halinde davet edilmektedir. ��İ<iilAS -
EGO EGO'd,an h.aberler News from EGO 1-Ankara'da, 30 Eylül 1990 tarihine kadar 125 000 konutun doğal gaza dönüşümü tamamlanmıştır. Yıl sonuna kadar 140 000 konutun dönüşümünün tamamlanması hedeflenmiş bulunuyor. 1000 kazanın dönüşümü ve 18 bin sobanın montajı EGO tarafından gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 10000 adet kombi cihazı ile 12000 sobanın montajı ela özel kuruluşlarca yapılm11ştır. Balgat işçi Blokları1nın dönüşümü 30 Ekim1e kadar, ODTÜ ve TBMM'nin dönüşümleri ise Aralık 1990 sonuna kadar gerçekleştirilecektir. 2- EGO tarafından yürütülmekte olan Ankara Doğal Gaz Projesi kapsamında yer alan kalorifer kazanlarının dönüşümü için gerekli ön etüd çalışmaları tamamlanmıştır. Ön etüd sonuçlarına göre projenin kapsadığı bölgelerdeki yaklaşık 13000 adet kazanın 7000 adedi teknik nedenlerle dönüşüme uygun bulunmamıştır. Dönüşüme uygun bulunmayan bu kazanların yenilenmesi konusunda izlenecek yöntemler için Ankara Sanayi Odası, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, SanayiveTicaretBakanlığı, Bayındırlıkve İskan Bakanlığı, TSE, ODTÜ, Gazi Üniversitesi, TMMOB ve EGO yetkililerinden oluşan bir komisyonun toplanması EGO tarafından önerilmiş ve ilk toplantı 10 Ekim 1990 günü EGO Genel Müdürlüğü'nde yapılmıştır. Söz konusu kurul kazan dönüşümleri ile ilgili çalışmaları denetleyecek ve testleri yapacaktır. EGO Isı Alt Komisyonunca, dönüşüme uygun görülmeyen kazanların yenilenebilmesi ve doğal gaz kullanabilir duruma getirilmesi ile ilgili olarak EGO'ya bugüne kadar 50 firmadan taahütname iletilmiş bulunmaktadır. Bu konuda EGO tarafından taahüt firmalarına yazılan Ol Ekim 1990 tarihli yazı metni aşağıda yer almaktadır. Sayın Yetkili, Sizlere Temmuz ayında gönderdiğimiz yazı ile firmanızın Ankara'da dönüşüme uygun görülmeyen kazanları yenileyebilmesi ve doğal gaz kullanabilir duruma getirebilmesi için gerekli şartların yerine getirilmesini istemiştik. Kuruluşumuza 50 firmadan taahütname iletilmiştir. EGO, TSE, ODTÜ, Gazi Üniversitesi, TMMOB1clan oluşan Doğal Gaz Danışma Kurulu Isı Alt Komisyonumuz gelen taahütname ve firmaların tanıtıcı katologlarını değerlendirmiştir. Bu aşamada Komisyonumuz taahütname gönderen firmaların TSE veya Makina Mühendisleri Odası'nclan kazan için İmalat Yeterlilik Belgesi ve Kalite Belgesi alarak Kuruluşumuza göndermelerini uygun bulmuştur. Bu belgelerin Kuruluşumuza gönderilmesinden sonra firmalar; 1- Öncelikle her çalışma yapacağı bina için Kuruluşumuzdan gaz yükünün yeterli olduğunu gösteren belge alınası, 2- Kazan tesisat projesini EGO'ya onaylatması, 3- Onaylı projeye göre yapılacak tesisatın bitirilmesinden sonra sızdırmazlık testinin EGO tarafından yapılması, koşuluyla çalışmalarını yürüteceklerdir. Çalışmaların önümüzdeki kış dönemine yetişebilmesi için konunun ivedi olarak değerlendirilmesini rica ederiz. Ayrıca, brülörlerin ve gaz armatürlerinin İngiliz, Fransız, Alman ve varsa TSE standartlarına uygun olması ve belgelerinin EGO'ya sunulması gerekmektedir. Taahüt firmalarının yetkili servislerinin olması ve yeterli yedek parça stoklarının da bulunması gerekmektedir. 15 KA � "' Nl'l�� • �A!O
Sayın Okurlarımız, Dergimiz, doğal gaz sektörünü doğrudan ve/veya dolaylı olarak ilgilendiren konularda sizlere zaman zaman gerekli bilgileri aktarmaktadır. Bu sayımızda, Ekim 1990 Tarihindeki Yakıt Fiyatlarının Karşılaştırılması Tablosu sunulmaktadır. VAKiT ISIL DEĞERİ DOĞAL GAZ 8400 SANAYİ Kcal/m3 KESİNTİSİZ DOĞAL GAZ 8400 KONUT Kcal/m3 KOK K6c7a0l/0kg DOĞAL GAZ 8400 İŞYERİ Kcal/m3 SOMA 4200 KÖMÜRÜ Kcal/kg LİNYİT 3000 KÖMÜRÜ Kcal/kg FUEL-OiL K9c7a0l/0kg LPG K1 c1 a. 0l /0k0g ODUN K2c5a0l/k0g HAVAGAZI Kc3a0l0/m0 3 MOTORİN K1 0c a. 2l /0k0g GAZ YAĞI K1 0c a. 4l /0k0g ELEKTRİK K c8a6l /0k W EKİM - 1990 TARİHİNDEKİ VAKiT FİYATLARININ KARŞILAŞTIRILMASI (*) EKİM -1990 BİRİM FİYATI 338 TUm3 515 TUm3 390.000 TL/TON 640 TU m3 252.000 TL/TON 165.000 TL/TON 1.018 TL/kg 1.592 TL/kg 286.000 TL/TON 480 TUm3 2.220 TL/kg 2.360 TL/kg 262TUkW ORTALAMA VERİM %92 %90 %70 %90 %66 %60 %80 %89 %60 %80 %84 %84 %99 TL/1000 kcal 338 X 1000 8400 X 0.92 515 X 1000 8400 X 0.90 6730900.000 X 0.70 640 X 1000 8400 X 0.90 4220502.000 X 0.66 3010605.000 X 0.60 1 9 .0 70 18 0 x 1000 X 0.80 1 .592 X 1000 1 1 .000 X 0.89 2520806.000 X 0.60 480 X 1000 3000 X 0.80 2220 X 1000 10.200 X 0.84 2360 X 1000 10.400x 0.84 262 X 1000 860 X 0.99 (1) HAVAGAZI FİYATI KONUT FİYATIDIR TL/1000 kcal 44 68 83 85 91 92 131 163 191 200 259 270 308 (2) ELEKTRİK FİYATI OLARAK, ISINMA AMAÇLI KULLANILACAĞINDAN 120 kW'DAN SONRAKİ KULLANIM FİYATI ALINMIŞTIR. (3) BİRİM FİYATLARDA, K.D.V. DAHİLDİR. UCUZLUK SIRALAMASI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13 (4) VERİM DEĞERLERİNİN BELİRLENMESİNDE YAKIT HAZIRLAMA - DEPOLAMA VE İŞLETME GİDERLERİ DE GÖZÖNÜNE ALINMIŞTIR. (*) Bu tablo ISISAN ISITMA ve KLİMA SANAYİİ A.Ş. tarafından düzenlenmiştir. 16
Buhar Kazanlarında Doğal Gaza Dönüşüm Sorunları Kemal ONAT 1950 Yı lında İ.T.Ü. Makina Fakültesi'nden mezun oldu. 1957 yılında Doçent, 1964 yılında Profesör ünvanlarını aldı. 1967 yılında Münih Teknik Üniversitesi'nde Doktora çalışmasını tamamladı. lsı Tekni(ıi, ısı transferi ve termodinamik dallarında Türkçe, İngilizce, Almanca ve Fransızca çok sayıda yayını bulunan Prof. Dr. Kemal ONAT halen İ.T.Ü.'de ö� retim görevlisi olarak çalışmaktadır. PROBLEMS iN STEAM 80/LERS CONCERNING CONVERSJON OF NA TURAL GAS Abstract: in case ofconversion ofthe fue/ ofan existing boiler furnace into natura/ gas, the furnace ıemperature rises due ta the elimination of the saat radiation of the flame. Some precautions can be necessary to protect the sensible parts such as superheater, turbine blades ete. against high temperatures especially at high furnace loads. Özet: Bir kazanda yakıtın doğal gaza çevrilmesi halinde is ışınımı ortadan kalktığından ocak sıcaklığında özellikle yüksek ocak yüklerinde küçümsenemiyecek artışlar olabilmektedir, bu halde örneğin kızdırıcı, türbin kanatları gibi yüksek sıcak l ığa maruz kısımlar için bazı tedbirlerin alınmasını gerektirebilir. 1 . GİRİŞ Doğal gazın Türkiye1ye getirilmesi ekonomikliği biryana çevre sağlığı bakımından çok isabetli olmuştur. Doğum ve göç nedeniyle hızlı nüfus artışı özellikle büyük kentlerde çözülmesi çok güç sorunlar yaratmış bulunmaktadır. Bunlardan birisi otomobil ve baca eksoz gazlarının sebep olduğu hava kirliliğidir. Özellikle kış aylarında konutların ısıtılması ile bu kirlilik dayanılmaz boyutlara erişmektedir.Bilindiği gibi ülkemizde tüketilen enerjinin yaklaşık %40 kadarı konut ısıtmasına rastlamaktadır. Halen İstanbul1da konutlarda fuel-oil ve linyit kC,ııürü yakılmaktadır. Bunlardan sonuncusu büyük oranda hava kirliliğine yol açtığı halele şimdiye kadar örneğin İstanbul gibi büyük bir kentte hiçbir önlem alınmamıştır. Üstelik konut ısıtması için linyit yakılması ekonomik bakımdan da elverişli gözükmemektedir, zira kalori bazında hesap yapılırsa linyit veya fuel-oil yakmanın yaklaşık aynı fiyata geleceği kolayca görülebilir. Kömür en ilkel şartlarda yakıldığından bu tip kazanların ısıl verimlerinin %50 değerini pek geçemıyeceği rahatlıkla söylenebilir, halbuki otomatik ayarlı ısıtma yapan bir sistemde ısıl verim rahatlıkla %85 değerine ulaşabilir. 100 trilyon m3 civarındaki dünya reze,·vinin yaklaşık yarısına sahip olan Sovyetler Birliği'nden ülkemize ithal edilen doğal gaz, garanti edilen bileşiıninegöre,%85CH1, ınax.%7 C1H6 ,max.%3 C3H k, ınax.%2 C;H10, max.%3 C01, ınax.%5 N, max.%1 diğer CmHn içermektedir. Küküıt ve oksijen yok denecek derecede düşük oranlardadır. Garanti edilen en büyük ve en küçük ısıl değerler sırası ile 39 ve 36. 5 ıVIJ/Nm-1 kadardır. Görüldüğü gibi metan doğal gazın karakterini belirler ve bu gaz çok hidrojenli olduğundan yanına ürCınüncleki subuharı oranı yüksektir. Doğal gaz yakıldığında hava ile karışması ideal olduğundan karbon ve hidrojenin yanması aynı zamanda gerçekleşir, diğer deyişle karbon hidrojene göre gecikmeli yanmadığından is oluşmaz, bundan dolayı da alev parlak değildir. Herhangi bir yakıt cinsinden doğal gaza dönüşüm halinde duman gazındaki sıcaklık değişimi birsorun olarak ortaya çıkabilir. Bunu inceleyebilmek için konuyu ocakta ve taşınım yüzeylerinde olmak üzere iki kısma bölmek yerinde olur. 2. OCAK SICAKLIĞINDA DEĞİŞİM Herhangi bir yakıt cinsinden doğal gaza dönüşüm halinde ocak sıcaklığındaki değişimi görebilmek için ocak yükünün sabit kaldığı varsayılsın. 17
Ocakta suya ışınımla verilen ısı (1) Bağlantısı ile hesaplanabilir. Burada <ıs siyah cismin ışınım katsayısı, A ışınım yapan yüzey alanı, Tgo bütün ocakta aynı kabul edilen ocak sıcaklığı, 0 ise ışınım yapan ve alan yüzeyler arasındaki ortak ışınım yayma katsayısı anlamındadır. 0 değerleri çeşitli tipten ocaklar için, ışınımı yutan yüzeyler siyah cisim varsayıldığına göre, aşağıdaki yaklaşık bağıntılarla verilir: Izgaralı iç ocaklarda, Aır ışınım yutan yüzeyi, A,z ızgara yüzeyini gösterdiğine göre Aw 0 "'" E .,( - -1) +1 (2) • A,, yazılabilecektir. Sıvı ve gaz yakacak ocaklarında ise (3) alınabilir. E, alevin toplam ışınım katsayısı olup Eg, E; gaz ve is ışınım katsayılarını gösterdiğine göre şeklinde hesaplanabilir. E g = E coı + E 1120 E ; = CHınLc (4) olarak bilinir. E co2 , ' E 1 1 20 CO 2 gazı ile subuharı na ait ışınım yayma katsayıları, Le eşdeğertabab kalınlığı, Hın ortalama alev (ocak) yükü, C bir orantı katsayısı anlamındadır. Oıtalama ocak yükü (5) bağıntısı ile ifade edilebilir. B yakıt debisini, liu yakıtın alt ısıl değerini, qı ızgaralı ocaklarda yakıtın ocakta yanan kısmını (uçucu madde oranını), V0 ocak hacmini gösterir. Duman gazınınocağı terkedinceye kadar ışınım ve az miktarda da olsa taşınım ile ısı verdiği gözönünde tutularak eşitliği yazılabilir. Burada Vg duman gazı debisi, Cıım duman gazının ortalama özgül ısısı, Ck taşınımdan gelen ışınıındaki artma katsayısı anlamındadır ve BHu T 11ı =--. + 273 (7) VgCpın değerindedir. (6) bağıntısı sıcaklıklar °C cinsinden olmak üzere T ı - ' fgo = X[ ( T go + 273)4 / CT w + 273)' - 1] (8) ıh X = ek CTs0A CTw + 273)' / Cpın Tııı Yg (9) şekline sokulabilir. Bu eşitlik yardımı ile çeşitli ocaklarda doğal gaza dönüşüm halinde ocak sıcaklığındaki değişim hakkında bir fikir sahibi olunabilir. 2. ı . sıvı YAKITTAN DOĞAL GAZA DÖNÜŞÜM (8) bağıntısındaki X değeri sadece 0A çarpanına bağlı olarak değişecek elemektir, zira diğer değerler sabit kabul edilmiştir. Işınım yapan A yüzeyi değişmediğinden ocak sıcaklığını sadece 0, yani (3) eşitliğine göre E , etkileyecektir. Ek'teverilen örnekte görüldüğü gibi Hın = 250 kW/m3 ocak yükü için sıvı yakıt ocağı 1065 °C, doğal gaz ocağı ise 1160 °C sıcaklıktadır. Doğal gazlı ocak yükü sıvı yakıtlıya göre daha yüksek tutulabileceğinden bu farkın daha ela aıtabileceği açıktır. Örnekte ocak yükü 500 kW/m3 değerine çıkarıldığında sıvı yakıt ocağı 1155 °C, doğal gazınki ise 1320 °C olmakta, yani 259 kW/ın3 için 95 °C değerindeki fark bu defa 165 °C değerine çıkmaktadır. Bunun nedeni şudur: Ocak yükünün anması ile sıvı yakıtta is ışınımı, dolayısıyle alev ışınımı artarken doğal gazda is bulunmadığından değişmemekte, yani sıvı yakıtta X yavaş azalırken doğal gazda B yakıt debisi ile hızlı bir şekilde azalmaktadır. 2.2. KÖMÜRDEN DOĞAL GAZA DÖNÜŞÜM Ekteki örnekten görüldüğü gibi 250 kW/m3 değerindeki ocak yükü için sıcaklık 1115 °C olmaktadır, yani doğal gaza göre 45 °C kadar daha düşüktür. Gerçekte doğal gaz halinde ocak yükü çok daha yüksek olabileceğinden fark daha fazladır. Kömürün yakılması, yanma için gerekli zamanı bırakmak ve kül yumuşama sıcaklığının altında kalmak gibi nedenlerle sıvı ve gaz yakacağa göre daha düşük ocak yükü, yani daha büyük ocak hacmi gerektirmektedir. 18
Şekil 1. Ornk sıcaklığının X değeıine göre değişimi Şekil 2. Ocak sıcaklığıııııı ocak yiikiine göre değişmesi c• 1 500 . _ .:! tJOO a ııoo 1/'1 "' < u o ııoo ıooo DDGAL GA z ( Hm :500 KW ırJ ııoo sıvı VAKiT 1166 ıı 55 (Hm: 500 KW1m3 ) ııto 11()() 900 Hu Vg Tth Ea Sıvı Yakıt Kömür l07 50 30000 13,l 10 1 900 1875 0,5 1 0,31 l Şekil l'de verilen diyagram ocak sıcaklığını X değerine bağlı olarak vermektedir. Bu diyagramclan görüleceği üzere X değerinin (dolayıİCIN �.ÜL YUMU$AMA SiNiRi gno-��-......_._.-�__.--T--__._�__,___ 1000 t'.Wim3 ıoo 600 800 Dogal Gaz 3 9 31 30,01 1 8 7 5 0,JJ 5 DOCAL GAZ n: ��MÜR ( iZ� n: 1,3�' \ oc 6 7 --x a sıvı VAK i T n: 1.ı 9 10 • ,o-• sıyla e ,değerinin) azalması ocak sıcaklığını hızla yükseltmektedir. Şekil 21de ocak yükünün anması ile sıvı yakıta göre sıcaklık farkının hızla aı1tığı, küçük ocak yüklerinde ise sıvı yakıt veya kömüre göre ocak sıcaklığındaki aıtınanın önemsiz okluğu gözlenmektedir. Kömür, kül yumuşama sınırının aşılmaması düşünülerek, sadece düşük ocak yükleri için verilmiştir. 3. G�Z SICA�LIĞININ TAŞl�IM YUZEYLERINDE DEGIŞIMI Taşınım yüzeylerindeki ısı geçişi bağıntısı ile bilinir. Burada t.T 8 gazın taşınım yüzeyindeki soğuması, ll'C11 akışkanlar arasındaki logaritmik sıcaklık farkı, C,;, yüzey kirlilik katsayısı, A ise ısı geçiş yüzeyi anlamındadır. Kirlilik derecesine göre Ck;, = 0.70-0.90 alınmakla birlikte doğal gaz kullanılması halinde C,;, = 1 kabul 19 •�oo ıl.00
, lnJ � __ı_ . ---- o .o .ı Şeki13. Alev-duman borulu kazan Tablo 1. Şekil 3'teki kazana ait sonuçlar. Yer................................... o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 G a z s C a k k a ( o C ) Sıvı yakıt........................... 1205 1 145 1050 635 630 520 515 350 340 200 Doğal gaz........................ 1288 1205 1095 645 640 530 525 360 350 210 Not: Hesaplar her iki yakıt için ısıl yük değerleri (BHu) 1150 kW kabul edilmiştir. 20 edilebilir. Ocak sıcaklığındaki yükselme sonucu olarak gaz sıcaklıklarının artması, dolayısıyle LH111 değerinin artması, buna ek olarak C ki, kat• sayısının büyümesi sıcaklığın bacaya doğru hızla azalmasına yolaçacaktır. Bu maksatla Şekil 3'teki bir alev-duman borulu kazan üzerinde sıvı yakıt ve doğal gaz kullanıldığına göre yapılan hesaplar Tablo l'deki sonuçları vermiştir. Görüldüğü gibi bacaya girişte gaz sıcaklığı her iki yakıt için ele yaklaşık aynıdır, diğer deyişle ısıl verimlerdeki fark önemsizdir. Ancak doğal gazın yanma ürünü olan duman gazının hiçbir korozyon tehlikesi olmadan 60 °C değerine kadar soğutulabileceğini, dolayısıyle ısıl verimin doğal gaz lehine artırılabileceğini hatırlatmak yerinde olur. Bununla birlikte duman gazı ile ısı alan yüzey arasında ekonomik yönden bulunması gerekli olan 50-100 °C sıcaklık farkı çok düşük sıcaklıklara inmeye elvermez. Örnekte gazın 135 °C sıcaklığa kadar soğutulabileceği anlaşılıyor, bu ela %5 verim artmasına karşıt gelir. Denebilir ki doğal gazın kullanılması sonucu ocakta oluşan sıcaklık yükselmesi taşınım yüzeylerindeki hızlı soğuma ile dengelenir. Düşük sıcaklığa inebilme imkanı doğal gazlı kazanlarda ek su ısıtıcı yüzeyi kullanmayı gerektirebilir, bu takdirde bacanın zorunlu çekmeli olması gerekebilecek ve çevre kirliliği tehlikesi bulunmadığından kısa baca yapılabilecektir. Yakıt depolanması, 1)ompalanması, ısıtılması ve pülverizasyonu bahis konusu olmadığından doğal gazlı sistemlerin yatırım ve bakım masrafları düşüktür. Ayrıca doğal gazın gaz türbini+buhar türbini kulanan ve ısıl verimleri %50 değerinin üzerine çıkabilen karma sistemlere elvermesi de gözönünden uzak tutulmaması gereken bir husustur. Nitekim 2000 yılında 7 trilyon 1113 olacağı tahmin edilen doğal gaz tü ketiminin yaklaşık yarısının elektrik üretimine ayrılacağı öngörülmektedir. 6. r
Doğal gaza dönüşüm halinde tek sorun ocak sıcaklığının yükselmesinden doğacaktır denebilir.Özellikle yüksek ocak yüklü ışınımlı kazanlar gibi güç kazanlarının dönüşümünde ocaktan çıkışta gaz sıcaklığındaki yükselme kızdırıcılar için tehlikeli sınırlara erişebilir. Bu durumda kızdırıcı ters akımlı ise bahis konusu bölümde paralel akımlı yapılmalı, değilse dumanın baypas edilmesi, kızgınlık alıcının büyütülmesi gibi önlemler alınmalıdır. Düşük yüklü kazanlarda genellikle ocak yükü yüksek olmadığından doğal gaza dönüşüm halinde sıcaklıkta önemli bir artma meydana gelmez. Örneğin katı yakıt yakmaya elverişli yarı silindirik kalorifer kazanları için durum böyledir. Alev borulu kazanlarda ise ocak küçük olduğundan yük yüksek mertebelerdedir, bu nedenle de doğal gaz ile çalışmada ocak çıkışında sıcaklık önemli miktarda artabilir, varsa duman borularının uçları kavrulabilir. En iyisi duman borulu kazanlarda boru uçlarını kıvırıp kordon çekerek kavrulmalarını önlemektir. Su ile temasta olan yüzeyler için herhangi bir tehlike yoktur, zira yüksek ısı geçiş katsayısı sayesinde bu yüzeylerin sıcaklığı suyunkine çok yakındır. 4. SONUÇ Mevcutbirkazanocağınındoğalgazaçevrilmesi halinde en önemli sorun ocak sıcaklığındaki artma olarak karşımıza çıkmaktadır. Yüksek güçlü, özellikle ışınımlı kazanlarda kızdırıcı borularında güvenlik sınırlarını zorlayan aşırı sıcaklık yükselmelerine yolaçabilecek olan böyle bir durumda çeşitli önlemlerle boruların korunması gerekir. Düşük kapasiteli alev, duman borulu kazanlarda boruların uçlarının çıkıntılı bir şekilde bırakılmamaları, ayna üzerine kıvrılarak yatırılmaları doğru olur. Verilen hesaplar belirli örnekler için geçerli olduğundan genelleştirme yapılmaması gerekmektedir, ancak bulunan sonuçlar doğal gaza dönüşümün ortaya çıkarabileceği sorunlar bakımından değerlendirilmelidir, aksi halde dö� nüşüm problemini her hal için ayrı olarak ele almakta yarar vardır. KAYNAKIAR [l] Onat, K., Genceli, O.F., Arısoy, A: Buhar Kazanlarının Isıl Hesapları, Denklem Matbaası, 1988. EK SU BORULU, İÇ OCAKLI BİR BUHAR KAZANINDA OCAK SICAKLIĞININ HESAPLANMASINA AİT BİR SAYISAL ÖRNEK Ocak boyutları : Yükseklik 8m, boy 3.2 m, genişlik 4.7 m. Ocak hacmi (V0) : 120.3 m3 Ocak yükü (Hm) : 250 kW/m3 Ocak cinsi Sıvı yakıt ızgaralı Doğal gaz Alt ısıl değer (Hu: kJ/kg, kJ/Nm3) 40750 30000 39310 Hava fazlalığı (n) 1 .2 1 .3 1 . 1 Özgül duman miktarı (V 9 : m3/kg) 13.4 10 13. 1 Uçucu madde oranı ( <p %) 30 lzgara yüzeyi (A,2 : m2 ) 15 Gaz debisi (İ/9 : Nm3/s) 10 10 1 1 CO2 oranı (%) 13 13 8 H2O oranı (%) 10 5 15 Gaz ışınım katsayısı ( e9) 0.34 0.27 0.33 is ışınım katsayısı ( E 1) 0. 17 0.05 o Alev ışınım katsayısı ( E a) 0.51 0.32 0.33 X değeri 0.007 0.0055 0.0046 Teorik ocak sıcaklığı (Tıh: °C) 1900 1875 1875 Yakıt debisi (kg,m3/s) 0.74 0.765 Ocak sıcaklığı (T 90: °C) 1065 1 115 1 160 Ocak yükünün 500 kW/m3 değerine çıkarılması halinde yukarıdaki hesaplar tekrarlanırsa ocak sıcaklıkları için sıvı yakıt, kömür ve doğal gaz yakılması hallerinde sırası ile 1155, 1255 ve 1320 °C değerleri elde edilir. 21
Fuel Oi l 'den Doğal Gaz' a . . . . Doğal Gaz'da Nereye? Cüneyt VARDAR İ.T.Ü. Makina Fakültesi'nden mezun oldu._Sırasıyla ÇİMTAŞ, ENKA TEKNiK, ENKA INŞAAT, ve SPIE CAPAG'a ait çeşitli projelerde görev aldı. Halen EMSA Enerji Dağıtım, Ölçüm ve Kontrol Sanayi ve Ticaret A.Ş. Genel Müdürlüğünü yürütmektedir. 22 FROM FUEL O/L TO NA TURAL GAS . . . . TO WHERE AT NA TURAL GAS? Abstract: Today. conversations from other fue/s ta natura/ gas is at the agenda of most plants, which brings the question of choosing technologies. This article compares the cost of steam and cost of direct firing ata planı, where energy conscious planı managers shall easily observe the benelits. Özet: Bu yazıda doğal gaza dönüşüm çalışmalarının gündeme geldiği şu günlerde, doğru teknoloji seçiminin önemi ve proseste geleneksel buhar kullanımı yerine doğrudan gaz kullanımının yöntemleri ve bazı örnekleri sunulmuştur. 1. ENERJİ BİLİNCİ işletmelerin çoğunda enerji tüketim faturaları muhasebe bölümü yöneticisinin önünden gelip geçmekte ve ürün başına bir maliyet faktörü olarak maliyet muhasebesinde yerini almaktadır. "Enerji Para'dır". Bilinen bu gerçeğitekrarlamakyersiz bulunabilir, ancak bir işletmenin yardımcı işletmeler şefi veya müdüründen kazancısına kadar bu kısa cümle hep tekrarlanmalıdır. "Özgül Enerji Tüketimi" ve "Buhar Maliyeti"nin hesaplanmasına ilişkin bazı bilgileri sırası gelmişken aktarmak isteriz. Adından anlaşılacağı gibi "Özgül Eneıii Tüketimi" bir birim ürün elde etmek için kullanılan enerji miktarıdır ve kcal /ton, kcal/m, kWh/ton vb. gibi şekillerde ifade edilir. Eğer özgül enerji tüketimi azaltılırsa, aynı miktarda ürün elde etmek için daha az enerji kullanılacaktır. Yukarıda değinildiği gibi enerji eşittir para belirlenmesine uygun olan yaklaşım, tasarrufedilen eneıiinin paraya çevrilerek değerlendirilmesidir. Yani, kazancı dahil herkes o ay tasarrufedilen buhar miktarını değil, tasarruf edilen parayı bilmelidir. Bu d8 ancak buharmaliyetininsürekli olarak hesabı ve gözlemlenmesiyle mümkündür. 2. BUHAR MALİYETİ Buhar maliyeti kazan verimi kullanılarak yakıt masraflarından hesaplanmalıdır. Grafik 1 yardımıyla kazanverimiveyakacak ısıl değerine bağlı olarak maliyet faktörü bulunabilir. Bu faktör, şüphesiz ki kondensatın yeniden kullanım oranı ve buharın sıcaklık ve basınç özelikleri gibi değişkenlere de bağlıdır. Ancak bu grafikte, 8 bar basınçta doymuş buhar ve kondensat geri dönüş oranını %50 olarak kabul edilmektedir ki çoğunluk işletmelerde söz konusu veriler bu şekildedir. Grafikte %40 ile %90 arasında değişen kazan verimleri ve halen kullanılan yakıt türleri için "maliyet faktörü" hesaplanabilmektedir. Buna göre; Buhar Maliyeti= Maliyet Faktörü X Yakıt Maliyeti (TL/ton) şeklindedir. Örnek vermek gerekirse: Isıl değeri 40128 k]/kg (9600 kcal/kg) ve ton maliyeti 709 000 TL olan fuel oil kullanılır ve bu yakacak kazan verimi %80 olan bir kazanda yakılırsa; grafikten maliyet faktörü 0,078 olarak bulunur. Bu durumda buharın maliyeti 0,078 x 7090000 = 55302 TL/ton değerindedir. Aynı verileri verimi %90 olan kazanda kullanır-
Grafık 1. · :::ı a: ·o ... MALİYET FAKTÖRÜ 1.0 :r---------------------------� •---- Llrıylller O.Ol t---..l---.-----r--1-..--r-1----rl...--L.,.l---r--..----ı--...-� 2000 3000 •ooo GOOO 8000 10000 12000 VAKiT /ILT ISIL DEĞERi ( Kcal/Kg) 16000 20000 Grafik 2. sak, maliyet faktörü 0,066 olarak bulunur ve buharın maliyeti 46794 TL/ton değerine düşer. Bu maliyetler, farklı özeliklere sahip buhar ve farklı kondensat geri dönüş oranlan için Grafik 21den bulunabilecek düzeltme faktörü ile düzeltilebilir. : a :: : , o ... wN:, o BUHAR MALiYETi DUZEL TME FAKTORU t.30 -y------------------------- t.20 t.15 1.10 t.05 t.00 0.05 0.90 +--ı----,---,---.----,---..-----,---.----,--� o,ı: 1 1. Hava girişi, KONOf-ll�AT GERi DÖNUŞ ORANI 2 2. Filtreler, 3. Ana aspiratör. eoıı: 100 Örneğin 28 bar basınç ve 340 °C'da buhar üretiliyor ve kondensat geri dönüş oranı %75 ise düzeltme faktörü 1,10 olarak bulunurve yukarıdaki son örnekte yeralan kazan şartlarında buhar maliyeti 46794 x 1,1 = 51473 TL/ton olarak elde edilir. 3. NEREDEYİZ? Burayakadar"BuharMaliyeti", "Özgül EnerjiTüketimi" gibi kavramlar açıklanmıştır. Doğal gaz konusunda uzmanlaşmış bir yayında böyle bir girişe neden gereksinim duyulmuştur? 3 Şekil 1. Bir doğrudan ateşlemeli doğal gaz ısıcıcısıııııı şeııwıik pmiııiişii 23 �. o ıo e "'uş e -- -(1/J,ı, �--- ---- � 40!'1 eo,ı
Şekil 2. lnfra-dalga doğal gaz yakıcı/an Bu yazının amacı, esas olarak enerji bilincini geliştirmektir. Doğal gaz konusunda sistem seçimi yapabilmek için bu bilincin oluşması çok önemlidir. Şekil 3, Har briilöıleri 24 a) Monraj kesir şeması Piyasanın rekabet zorlaması, körfez krizi, fueloil fiyatlarındaki artışlar, yakıt stoklama gereğinden ötürü stok maliyeti, para maliyeti vb. gibi nedenler enerji bilinci oluşması yolunda temel taşlarıdır. Bu tür baskılar sonucu enerjinin maliyeti hesaplanmaya ve tanışılmaya başlanmıştır. Ve bu tartışmalar sonucu yeni kullanıma sunulan doğal gazın yararlarını sıralamak değildir(bu konuda yeterince yazıldı), ancak bu enerjiyi nasıl kullanmak gerektiği konusunda görüşler belirtmektir. Şu anda bulunduğu noktada doğal gaz, endüstriyle ilk tanışma dönemini atlatmış ve en azından deneyim ve kazanımlarını aktarabilecek işletmecilerin olumlu değerlendirmeleriyle kendine yeni pazarlar yaratabilecek duruma ulaşmıştır. Buhar tesislerinde doğal gaz kullanımı birçok örnekle ispatlanabileceği gibi ülkemiz şartlarında da son derece elverişlidir. Doğal gaz kullanan tesislerin çoğu yatırımlarını geri kazanmıştır. b) 150 k\rl'lık bir lwr briilörii
Şekil 4. Tipik daldırma tüplii sıvı ısıtma tankı Şekil 4. Doğrudan ateşlemeli kabin ısıtma yöntemleri kullamııı tekstil kurutma ıııakimıları ıL 1 -{-İ7d'I ; 1 '1 ı ı ı 1 1' 1 ' , , f 11 1ıl ı ı 1 , ı ı 1 1 1 lı Bu nedenle buhar tesislerinde doğal gaz kullanımının fuel-oil'e göre yararını ela tartışmak düşüncesinde değiliz. 4. DOĞAL GAZ İLE BUHAR ÜRETİMİ LÜKS'TÜR Es;ıs aırncımız, doğal gaz kullanımını , buhar @wwww 1 1 1 ' ······························"····· ... :\, : ' 1 ;;:::::;t-;: 1 ' 1 :\� 1 �·-··························--········ @mmmm kazanının brülörünü değiştirmekten ibaret sanan görüşü tartışmaktır. Önerimiz "yakıtın kullanma noktasında ısı enerjisi haline getirmek" mantığıyla yola çıkmak ve buna uygun sistemler geliştirmektir. Buhar kullanımı geleneksel yerinden indirebilecek tek yakıt doğal gazdır. Bu saptamayı gerçekleştirebilecek teknolojiler üretilmiş ve gelişmiş ülkelerde yaygın olarak kullanıma başlanmıştır. Çinlilerin bambu kamışından yapma boru hatlarıyla taşıdıkları ve kullandıkları doğal gazyakına tekniklerinin üzerinden en az 2000 yıl geçti ve aıtık günümüz teknolojisi o/ol'lik bir verim artışı için araştırma-geliştirme laboratuvarları kurmaktadır. Buralarda yapılan araştırmalarla C.H.P. (Combined Heat & Power) gibi üstün verimlilikte çalışan ısı üretim tesisleri, OA·y-fuel-air (oksijen-yakıt-hava) gibi enjektörlü brülörler, genleşme türbini (expansion turbine) gibi cliferansiyal gaz basınç farkını mekanik enerjiye oradan elektrik enerjisine dönüştüren sistemler, sıvı ısıtma amacıyla daldırma tüp ısıtıcılargibi radyant gaz yakıcılar, buhar çevrimli fan apereyler yerine cloğnıdan yakmalı hava ısıtıcılar, tekstil makinalarında buhar çevrimli kamara kurutmalar yerine radyant ve kızılötesi ışınım gaz yakıcılar, mekan ısıtma amaçlı siyah-tüp (radyan tüp) ısıtıcılar ve benzeri birçok teknikle doğal gazı kullanım noktasında ısı enerjisine çevirmenin mümkün olduğu çalışmalar yapılmaktadır. Doğal gazın kullanım noktasında yakıldığı, pratikten seçilmiş birkaç örnek Şekil l - 61da görülmektedir. Bu tekniklerde amaç; ısı merke':lerinden, bu merkezlerden kullanım noktalarına olan ısı nakil ve yalıtım problemlerinden ve dolayısıyla ısı kayıplarından kurtulmaktır. Çok basit bir yaklaşımla; %80 verimli bir kazandan elde edilecek buharın, kullanım noktasına 25 ] 1 L,____ ·••····-• .. .....
RkJQdWJsaXNoZXIy MTcyMTY=